هنجارهای اجتماعی و تکنولوژی‌های نوین

هنجارهای اجتماعی هر جامعه‌‌ای ریشه در ارزش‌های آن جامعه‌ دارد. « بنیان همه‌ی فرهنگ‌ها، تصورات و اندیشه‌هایی‌ است که مشخص می‌کند چه چیزی مهم، ارزش‌مند، مطلوب و پسندیده‌ است. این تصورات انتزاعی، یا ارزش‌ها به آدمیان در تعامل با دنیای اجتماعی معنا می‌دهد و آن‌ها را هدایت می‌کند. هنجارها قواعدی برای رفتارند که ارزش‌های فرهنگ را منعکس می‌کنند (گیدنز، ۱۳۸۹، ص. ۳۵).» هنجارهای اجتماعی هستند که تعیین می‌کنند چه‌چیزی غلط و چه چیزی درست است. خوب و بد، پسندیده و ناپسند از نظر ما توسط هنجارهای اجتماعی ساخته‌شده‌است. همان‌گونه که مشخص است این هنجارها که خود ریشه در ارزش‌های فرهنگی دارند، هستند که رفتارهای ما را به عنوان اعضای یک جامعه شکل می‌دهند. بنابراین اگر بخواهیم هنجار‌های جدید را بشناسیم باید فرهنگ جدید را بشناسیم. فرهنگی که متاثر از توسعه‌ی فناوری‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی تغییر کرده‌است. در رابطه با فرهنگ مجازی در پست اول وبلاگ بحث‌هایی شکل گرفته‌است. رقومی بودن، غلبه بر محدودیت‌های زمانی و مکانی در نتیجه فرامحلی بودن، تعاملی بودن و.. ویژگی‌های فضای دوم است که فرهنگ جدید یا فرهنگ مجازی از آن متاثر است. بنابراین اگر بخواهیم در رابطه با شکل‌گیری هنجارهای جدید صحبت کنیم باید این ویژگی‌ها را نیز مدنظر داشته‌باشیم.

بخش بزرگی از مسئله‌ی دانش ارتباطات بر تاثیر رسانه‌ها بر هنجارهای اجتماعی و در نتیجه رفتار مخاطبان متمرکز بوده و هست. نظریه‌ی اثر گلوله‌ای، کاشت، برجسته‌سازی و... تلاش‌هایی برای فهم اثرات رسانه‌ها بر هنجارها و رفتارهای مخاطبان است. اما اثرات تکنولوژی‌های رسانه‌ای جدید بر ایجاد هنجارهای جدید را نباید فقط در محتوای منتشر شده‌ در آن‌ها جست‌وجو کرد. خود تکنولوژی‌های رسانه‌ای جدید و فرم‌های جدید ارتباطی، بر ارزش‌های فرهنگی جدید و در نتیجه هنجارهای اجتماعی جدید اثرگذارند.

تکنولوژی (فناوری) همواره از آغاز تاریخ بشریت بر زندگی ما اثر گذاشته‌است و نحوه‌ی زندگی ما را شکل داده‌است. و این فقط به تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی نوظهور مربوط نمی‌شود. از اختراع داس (و حتی قبل‌تر از آن) می‌توان رد تاثیر فناوری را بر فرهنگ و نحوه‌ی زندگی دنبال کرد. اما تفاوتی که تکنولوژی‌های نوظهور نسبت به تکنولوژی‌های پیشین‌ دارند در سرعت ایجاد تغییرات است.

فضای دوم، فضای مجازی، زندگی ما را به شکل غیرقابل تصور و غیرقابل بازگشتی تغییر داده‌است و در نتیجه‌ی آن هنجارهای اجتماعی زندگی ما نیز تغییر کرده‌است. ما در فضای مجازی محدودیت‌های زندگی فیزیکی‌مان را نداریم. می‌توانیم هرجای دنیا که بخواهیم و با هر کسی که بخواهیم (البته اگر او هم مشتاق باشد) در ارتباط باشیم. بدون آن‌که محدودیت‌های فیزیکی مانند زمان و مکان ما را از این کار بازدارد.

تا پیش از ظهور فضای دوم، انتخاب‌های ما محدودتر بود. تصور فرهنگ متفاوت میان افراد یک خانواده یا یک جامعه نه غیرممکن اما بعید بود. اما در فضای دوم به نظر می‌رسد که ما انتخاب‌های نامحدودی داریم و می‌توانیم کاملا متفاوت از دیگران باشیم. و نظرات متفاوت داشته‌باشیم. می‌توانیم افرادی کاملا متفاوت از خودمان و از اجتماعی که در آن زندگی می‌کنیم را ملاقات کنیم. اگر به خودمان یا به اطرافیانمان نگاه کنیم می‌بینیم که بسیاری از ارزش‌ها که هدایت‌کننده‌ هنجارها هستند تغییر کرده‌اند. بسیار از آن‌چه که درست و خوشایند به نظر می‌رسیده‌است امروز بد و نادرست است. تماشای یک شوی تلویزیونی ۱۵ سال قبل می‌تواند به نشان دهد که چگونه آن‌چه در آن زمان خوشایند و مطلوب بوده امروز برای ما ناخوشایند است. البته تغییر ارزشی و هنجاری همواره اتفاق می‌افتاده‌است. هیچ جامعه‌ای، هنجارهای خود برای قرن‌ها و قرن‌ها حفظ نکرده‌است اما تغییر هنجارهای اجتماعی در زمانه‌ی ما متاثر از تکنولوژی‌های جدید با سرعت بسیار بیش‌تری صورت می‌گیرد. تکنولوژی‌های جدید و شبکه‌های اجتماعی به ما این امکان را می‌دهند که افرادی متفاوت را ملاقات کنیم و زندگی را از دید آن‌ها ببینیم. از سویی می‌بینیم که تکنولوژی هنجارهای اجتماعی را به نفع گروه‌های در اقلیت تغییر داده‌است اما از سویی دیگر ویژگی و امکان ناشناس بودن این امکان را داده‌ست که افراد بتوانند خارج از هنجارهای اجتماعی رفتار کنند. مثلا دست به پرخاشگری و قلدری مجازی بزنند در حالی‌که ممکن‌ است در زندگی واقعی‌شان و در کنار افرادی که آن‌ها می‌شناسند رفتار کاملا متفاوتی داشته‌باشند.

اما باید توجه کرد که همواره این‌گونه نیست که تکنولوژی توسعه پیدا کند و بر فرهنگ اثر بگذارد. یعنی این اثر یک‌سویه نیست. بلکه فرهنگ نیز در شکل‌گیری و پذیرش فناوری موثر است. همان‌طور  که ویلیامز می‌گوید: «یک اختراع فنی در مقایسه با شرایط اقتصادی و اجتماعی پذیرش آن، اهمیت اجتماعی کم‌تری دارد.» (مهدی‌زاده، ۱۳۹۳: ۴۵) علاوه بر پذیرش تکنولوژی توسط رهبران اقتصادی، تکنولوژی باید توسط عموم مردم نیز مورد پذیرش قرار گیرد تا توسعه بیابد. مثال این موضوع را در بسیاری از گجت‌های پوشیدنی مانند عینک‌های هوشمند می‌توان دید که به دلیل عدم اقبال عمومی هیچ‌گاه همه‌گیر نشدند و توسعه نیز نیافتند.

منابع

عاملی، س و حسنی، ح. (۱۳۹۱). دوفضایی شدن آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فضای مجازی: مطالعه‌ی تطبیقی سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی. تحقیقات فرهنگی، ۱-۳۰

گیدنز، آ. (۱۳۸۹). جامعه‌ شناسی. تهران: نشر نی.

مهدی‌زاده، م. (۱۳۹۳). نظریه‌های رسانه: اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: همشهری