دوفضایی شدن و خانواده

گجت‌های همراه دسترسی به اینترنت و فضای دوم را آسان‌تر کرده‌اند. افزایش دسترسی به اینترنت و همه‌جا حاضر بودن آن با گجت‌های همراه تغییری بزرگ در همه‌ی ساحت‌های زندگی به‌وجود آورده‌است. خانواده نیز یکی از این وجوه است. اگرچه آمارها نشان می‌دهد که خانواده در حال تغییر است اما نباید نتیجه‌گیری‌ای سریع داشت و تمام تغییرات خانواده را به رشد استفاده از فضای مجازی مرتبط دانست و یا تصور کرد که ارتباطات مجازی جایگزین ارتباطات خانوادگی شده‌است. فضای مجازی یکی از عوامل موثر در تغییرات خانواده‌ها است.

زمانی که از تاثیرات فضای مجازی بر خانواده‌ سخن به میان می‌آید معمولا فضای مجازی به عنوان اهریمنی تصور می‌شود که ثبات روابط خانوادگی را بر هم زده‌است. در حالی‌که گسترش فناوری‌های ارتباطی به حفظ روابط خانوادگی خانواده‌هایی که به هر دلیل (کار، مهاجرت و...) برخی از اعضای آن دور از سایرین هستند، کمک کرده‌است.  برای خانواده هایی که این سختی دوری را تحمل می کنند، در دسترس بودن و تنوع فناوری اطلاعات و ارتباطات در دو دهه اخیر دستخوش تغییراتی شده است. خانواده‌های مهاجر که زمانی به تماس‌های تلفنی گران قیمت و نامه‌های پست شده از راه دور متکی بودند، اکنون از هزینه‌های قابل توجه کاهش یافته برنامه‌های چت ویدیویی و پیام‌رسانی لذت می‌برند. این تغییرات روابط خانوادگی چندوجهی را به خصوص برای خانواده‌های فراملی و نظامی که در آن ارتباطات روزانه در چندین فن‌آوری اطلاعاتی و ارتباطی رخ می‌دهد، نرمال کرده‌اند (Hall و Waszidlo, 2022)  در این شرایط دیگر صمیمیت در خانواده به معنای نزدیکی فیزیکی نیست و فناوری‌های ارتباطی به مدیریت روابط و حفظ صمیمت خانوادگی کمک می‌کنند (Eklund & Sadowski, 2021). حتی می‌تواند از شکل خانواده‌ی هسته‌ای فراتر برود و امکان ارتباط میان خانواده گسترده را فراهم کند. 

علی‌رغم این‌که فناوری‌های ارتباطاتی و فضای دوم همه‌ جا حاضر می‌تواند با هم بودن خانواده را با وجود فاصله فیزیکی تسهیل کند، الگوی ارتباطی جدیدی را هم به وجود می‌آورد که بر روابط درون خانواده تاثیرگذار است. الگوی جدیدی که بری ولمن (۲۰۰۱) از آن به عنوان فردگرایی شبکه‌ای یاد می‌کند. در این الگوی ارتباطی فرد پایه‌ی ارتباط با افراد است نه خانواده و یا گروه‌های دیگر. پیش‌تر رایج بود که ارتباط افراد در واقع ارتباط خانواده‌ها به یک‌دیگر بود یک‌ خانواده مشترکا از یک تلفن استفاده می‌کردند و مشترکا کارت تبریک دریافت می‌کردند اما توسعه فناوری‌های دیجیتال مانند تلفن‌های همراه هوشمند این الگو را تغییر داده‌است و حالا دیگر هر فرد خود در مرکز شبکه‌ی خود است و چه بسا که شبکه‌ی ارتباطی هر فرد در خانواده کاملا با شبکه‌ی ارتباطی سایر افراد خانواده متفاوت باشد (Eklund & Sadowski, 2021).

البته تصور این مسئله که تنها فناوری‌های دیجیتال و تسهیل دسترسی به اینترنت موجب این فردگرایی در خانواده شده‌است، ساده‌انگارانه‌ است. توسعه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی تنها شتاب‌بخش و تا حدی تسهیل‌کننده‌ی روندهای فردگرایی بوده‌اند. و هم‌چنین نباید تصور کرد که تغییر الگوی ارتباطی در خانواده به معنای فروپاشی نهاد خانواده است. این تغییر شکلی به نظر برگشت‌ناپذیر در خانواده‌ است و متناسب با این تغییر شکل باید تلاش‌هایی در سطح خود خانواده و فراتر از آن برای حفظ نهاد خانواده و صمیمیت بین اعضای خانواده صورت پذیرد.

علاوه بر تغییراتی که در شکل ارتباطی درون خانواده به وجود آمده‌است تغییرات نهاد خانواده از زاویه‌ای کلان نیز محسوس است. تغییر تعداد اعضای خانواده (کاهش موالید)، افزایش سن ازدواج و افزایش میزان طلاق (درنتیجه افزایش خانواده‌های تک سرپرست)، از جمله تغییراتی است که در شکل نهاد خانواده به وجود آمده‌است. عامل این تغییرات به شکل مستقیم البته دوفضایی شدن و افزایش دسترسی به فناوری‌های ارتباطی نیست. بلکه عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی‌ای بر این تغییر شکل نهاد خانواده اثرگذار بوده‌اند. باید توجه داشته‌باشیم که روندهای نوسازی و مدرن شدن این تغییرات را در نهاد خانواده به وجود آورده‌است. از دیدگاه‌ گیدنز، روابط اجتماعی تحت تأثیر مدرنیته قرار دارند و تأثیر آن بر هر نوع رابطه ای، مانند پیوندهای خویشاوندی، روابط شخصی و عناصری ازاین دست غیرقابل انکار است . به باور وی، در دوران جـدید‌ پیوندهای خویشاوندی تحلیل رفته و «این که انواع خاصی از پیوندهای خانوادگی در برخی از محیط های جوامع نوین نیرومند باقی مانده است ، نمیتوانند به معنای ایـن بـاشد که خویشاوندی هنوز‌ همان‌ نـقشی را کـه زمانی در تنظیم زندگی روزانه ی اکثریت مردم بازی میکرد، ایفا میکند». مکان و پیوندهای خویشاوندی که در شرایط مدرنیته تحلیل رفته اند دیگر‌ نمیتوانند‌ به میزان گـذشته زمـینه ی اعتماد و روابط صمیمانه را فـراهم کـنند. نظریه نوسازی با تأکید بـر تـغییرات سـاختی جوامع (گذار از‌ اقتصاد‌ کشاورزی‌ به اقتصاد صنعتی)، تغییرات خانواده را به تغییرات ساختاری در زندگی اجتماعی بـه منظور‌ ظهور‌ نیروی‌ جدید اجتماعی یعنی جریان صنعتی شدن ، شهرنشینی، آموزش همگانی و غـیره مرتبط میکند و تحولات ازدواج و خـانواده‌ را به عنوان سازگاری نظام مند با تغییر در شرایط نظام اجتماعی پیرامونی‌ یا‌ به‌ عبارتی؛ انطباق با شرایط اقتصادی اجتماعی تغییریافته در نظر میگیرد. بدین ترتیب رویکرد نوسازی در بحث تغییرات خانواده بر ایـن باور‌ است‌ که‌ نهاد خانواده تحت تأثیر عناصر نوسازی، هم ازلحاظ ساختاری و هم ازلحاظ کارکردی دچار تغییر و دگرگونی‌ می‌ شود. در جریان فرآیند نوسازی، ارزش های سنتی خانواده کم رنگ تر‌ میشوند‌. پسـ‌ تـجدد در اصل نوعی نظم اجتماعی است که نظام کنش اجتماعی را از حیطه نفوذ‌ احکام‌ یا‌ تکالیف و کردارهای از پیش تعیین شده دور می کند. به تعبیر گیدنز‌، جامعه‌ جدید، جامعه ای است که از هژمونی گـذشته و زمـینه های محلی کنش به نوعی تهی شده‌ است‌ ؛ و درهایش را به روی آینده ای مسأله زا و ابهام آلوده گشوده است‌ (رحیمی، محمد و دیگران، ۱۳۹۵). 

تغییر ارزش‌های اجتماعی، تغییرات در شکل خانواده را هم به وجود آورده‌است.  مهم‌ترین تغییر فردی در دهه‌های اخیر، افزایش سطح تحصیلات در گروه‌های مختلف است که توسط ماهیت برابری‌خواهانه انقلاب تحریک شده است. زمان ازدواج نیز به سمت سنین بالاتر به ویژه برای دختران تغییر کرده است و رفتار و نگرش زنان نسبت به باروری به طور قابل توجهی تغییر کرده است (Abbasi-Shavazi  و  2008 ,McDonaldدوفضایی شدن و تسهیل دسترسی به فناوری‌های ارتباطی تنها تسهیل کنند‌ه‌ی این روند مدرن شدن است.

در مسیر حفظ نهاد خانواده باید توجه داشت که قبل از هر چیزی باید واقعیت تغییرات خانواده را پذیرفت و پذیرفت که ارزش‌های افراد در قبال خانواده تغییر کرده‌است و این تغییرات برگشت‌ناپذیر است. و هر اقدامی باید با توجه به فهم ارزش‌های جدید صورت پذیرد. به علاوه این‌ به نظر می‌رسد تغییرات خانواده مسیر متفاوتی را طی کند چرا که نسل بومی‌های دیجیتال (نسلz) به سن تشکیل خانواده ورود پیدا کرده‌اند و ارزش‌های متفاوت این نسل و به علاوه دانش آن‌ها نسبت به فضای مجازی شکل خانواده‌ را تغییر خواهد داد و احتمالا آن‌ها روابط متفاوتی با فرزندانش شکل بدهند.

و در پایان خاطره‌ی یکی از کلاس‌هایی که به عنوان معلم حضور داشته‌ام را به یاد می‌آورم که در انتهای کلاس یکی از شاگردانم از من پرسید که چرا شخصیت داستانی را که برای آن‌ها تعریف می‌کردم تمام سختی‌ها را تحمل کرده‌ تا برای آرمانش بجنگد؟ چه چیزی مهم‌تر از خود فرد؟ در آن زمان من نتوانستم پاسخی بدهم در نهایت یکی دیگر از دانش‌آموزان گفت: خب به خاطر خانواده‌ش اون اگر نمی‌جنگید خانواده‌ش کشته‌می‌شدن. آن‌جا دیدم که مهم‌ترین و نهایی‌ترین ارزشی که برای دانش‌آموزانم باقی‌مانده‌است، خانواده است. به نظر می‌رسد که خود خانواده نهایتا در برابر آن‌چه که تهدیدش می‌کند راه حفظ خود را پیدا خواهد کرد.