فرهنگ مجازی

امروز برای ما تصور دنیای بدون تکنولوژی‌های ارتباطی دیجیتال دشوار است. فناوری‌های ارتباطی‌ جدید جزو جدانشدنی‌ای از زندگی روزمره‌ی ما شده‌اند. نسلی به بزرگ‌سالی رسیده‌اند که دنیای بدون فناوری‌های ارتباطی دیجیتال را به یاد نمی‌آورند. مثال کلیشه‌ای وجود دارد که می‌گوید تصور آب برای ماهی دشوار است چرا که ماهی درکی از غیرآب ندارد. برای ما هم تصور و فهم تغییرات فرهنگی‌ای که تکنولوژی‌های دیجیتال با خود به ارمغان آورده‌اند تقریبا به دشواری فهم آب برای ماهی است.

وقتی از فرهنگ و تغییرات فرهنگی سخن به میان می‌آید معمولا اذهان متوجه محتوایی است که در بسترهای ارتباطی منتقل می‌شود در حالی‌که بستر‌های ارتباطی صرفا ابزارهایی خنثی نیستند که محتواهای فرهنگی را در خود حمل کنند بلکه «عاملی موثر در شکل‌گیری تجربه‌ها و صورت‌بندی‌های اجتماعی و فرهنگی» (مهدی‌زاده،۱۳۹۹: ۱۹) هستند. « نباید صرفاً ضمیمه یا مکمل روابط اجتماعی از پیش‌ موجود یا مجراهایی خنثی که کالاهای نمادین را انتقال می‌دهند، در نظر گرفت. بلکه به عکس، رسانه‌ها را باید تاثیرگذار بر شیوه‌های عمل و تعامل مردم با یک‌دیگر تلقی کرد. رسانه‌ها صرف‌نظر از این‌که چه محتوایی را انتقال می‌دهند، به صورت‌بندی‌های خاص، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منجر می‌شوند. به عبارتی، شیوه‌ی انتقال فرهنگ بر محتوای آن تاثیر می‌گذارد» (مهدی‌زاده، ۱۳۹۹: ۲۱). جمله‌ی معروف «رسانه پیام است» مارشال مک‌لوهان بر خنثی نبودن تکنولوژی‌ها ارتباطی در انتقال پیام تاکید دارد. عامل تغییرات فرهنگی را نه محتوای فرهنگ که بستر انتقال آن محتوا می‌داد. از نظر او «نظام ارتباطی، تعیین‌کننده‌ی محتوای پیام است»‌ (مهدی‌زاده، ۱۳۹۹: ۲۵).

بنابراین مقدمه برای شناخت فرهنگ مجازی باید ابتدا بستر ارتباطی‌ای که این فرهنگ در آن شکل‌گرفته‌است یعنی فضای مجازی را شناخت. شناخت ویژگی‌های متمایزکننده‌ی فضای مجازی از فضای غیرمجازی تعیین‌کننده‌ی ویژگی‌های فرهنگ مجازی است. تعمدا از اصطلاح فضای حقیقی یا واقعی در مقابل فضای مجازی استفاده نمی‌کنم چرا که استفاده از این اصطلاح این شاعبه را به وجود می‌آورد که فضای مجازی فضایی غیر واقعی است در حالی‌که فضای مجازی صرفا فضایی غیرعینی است و بخشی از واقعیت زندگی ما در همین فضای مجازی ساخته می‌شود و جریان میابد (عاملی، ۱۳۹۴)

پس بنابر آن‌چه که گفته‌شد پاسخ به سوال ویژگی‌های فرهنگ مجازی چیست؟ با پاسخ به سوال فضای مجازی چیست میسر می‌شود. فضای مجازی، رقومی است یعنی فضایی ساخته‌شده‌ از اعداد است. این ویژگی امکان تغییر و حذف آسان را به‌‌ وجود آورده‌است در حالی‌که تغییر و حذف در فضای غیرمجازی به آسانی صورت نمی‌گیرد (همان). پیامد دیجیتالی‌ یا رقومی بودن فناوری‌های ارتباطی جدید همگرایی رسانه‌ای در همه‌ی سطوح است. همگرایی‌ای که تمایز میان اشکال متفاوت ارتباطی و رسانه‌ها را فر ریخته‌است و امکان چیرگی پیدا کردن بر زمان و مکان را به انسان می‌دهد (مهدی‌زاده، ۱۳۹۹) پیام رسانه‌ای می‌تواند در فضای مجازی باقی بماند و هم‌زمان در همه‌ی جهان نیز پخش شود. در واقع تکنولوژی‌ با غلبه بر محدودیت مکان، فضای جدیدی به وجود آورده است که فراملی یا «بی‌مکان» است. در واقع ویژگی فرهنگی مهم فرهنگ مجازی همین اتصال به دیگر بدون محدودیت‌های زمانی و مکانی‌ است. ویژگی‌ای که می‌توان از آن به عنوان فرامحلی شدن یاد کرد (عاملی و مولایی، ۱۳۸۸). «فرامحلی‌ کردن دیدگاه‌ها، کسب نگاه جمعی و نقش اجتماعی منعطف، توسعه‌ی آگاهی‌های فراملی و توسعه‌ی جامعه‌ی چندمحوری و چندفرهنگی» (عاملی به نقل از عاملی و مولایی، ۱۳۸۸) از جمله پیامدهای فرهنگی است که به سبب ویژگی‌های تکنولوژیکی که فضای مجازی در اختیار ما قرار می‌دهد به وجود آمده‌است.

ویژگی دیگر فضای مجازی، تعاملی بودن آن است هر کاربر در این فضا می‌تواند محتوای مورد نظر خود را بارگذاری کند یا به محتوای دیگران واکنش نشان دهد. البته ساده‌لوحانه است که تصور کنیم که همه‌ی کاربران در این جهان مجازی قدرتی برابر دارند و یکسان شنیده‌‌می‌شوند. تجربه‌ی کاربری در فضای مجازی هر کدام از ما نشان می‌دهد که اگرچه همه‌ی کاربران امکان شنیده‌ و دیده‌شدن را دارند اما همه‌ی کاربران به یک ‌اندازه دیده و شنیده‌نمی‌شوند.

این امکان تعاملی بودن ویژگی متمایز کننده‌ی فضای مجازی و رسانه‌های قدیمی‌تر، که بر یک پخش مرکزی متمرکز بودند، است. هولمز دوره‌ی رسانه‌های پخشی را عصر اول رسانه و دوران رسانه‌های تعاملی را دوران دوم رسانه‌ها نام‌گذاری می‌کند و در جدول زیر ویژگی‌های هر دوران را مقابل هم قرار می‌دهد (مهدی‌زاده، ۱۳۹۹: ۳۲۷):

پیامدهای تغییرات فرهنگی‌ای که با فضای مجازی به وجود آمده‌است به فضای حقیقی نیز کشیده شده‌است. اصطلاح «جامعه‌ی اطلاعاتی» که بل به کار برده‌است اشاره به ایجاد جامعه‌ای نوین متاثر از تکنولوژی‌های اطلاعاتی دیجیتال اشاره دارد. افزایش درآمد‌ها، ایجاد طبقه‌ای جدید از تکنیسین‌ها و تغییر در درک مقوله‌ی زمان و مکان از جمله پیامدهای خوش‌بینانه‌ی جامعه‌ی اطلاعاتی به گفته بل است (مهدی‌زاده، ۱۳۹۹: ۳۳۳-۳۳۲).

امروز تصور زندگی بدون فضای مجازی برای نسلی که با فضای مجازی بزرگ شده‌است دشوار و یا ممکن است اما همان‌طور که دیده‌شد فضای مجازی پیامدهایی را به وجود آورده که می‌توان به طور کلی فرهنگ مجازی را از فرهنگ پیش از آن متمایز کرد. شناخت جامعه‌ی امروز و مسائل امروز بدون شناخت این فرهنگ مجازی ناممکن و بیهوده است. و برای شناخت فرهنگ مجازی لازم است که خود ویژگی‌های متمایز فضای مجازی از فضای غیر مجازی را درک کنیم.

منابع:

 

عاملی, س. (۱۳۹۴, خرداد). ماهیت فضای مجازی و جایگاه دین. (م. دلواری, مصاحبه کننده)

عاملی, س., & مولایی, ح. (۱۳۸۸). دوجهانی‌شدن و حساسیت‌های بین فرهنگی مطالعه‌ی موردی روابط بین فرهنگی اهل تسنن و تشیع در استان گلستان. فصلنامه تحقیقات فرهنگی, ۱-۲۹.

مهدی‌زاده, س. (۱۳۹۹). نظریه‌های رسانه: اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران : همشهری.